اردیبهشت 17, 1402

اتیوپی؛ خاستگاه قهوه

تاریخچه تجارت قهوه در آفریقا

اگر ریشه‌های تجارت قهوه را دنبال کنیم، به شاخ آفریقا می‌رسیم؛ شبه جزیره‌ای در شرق آفریقا که صدها کیلومتر در دریای عرب پیشروی کرده و در جنوب خلیج عدن قرار دارد. در طی قرن‌های متمادی، تجارت‌های مهمی در تنگه باب المندب (معروف به دروازه‌های اشک) بین اتیوپی و غرب شبه جزیره عربستان، به ‌ویژه یمن، صورت می‌گرفته که پادشاهی کهن آکسوم نقش مهمی در این بین ایفا کرده است. این پادشاهی 150 سال قبل از میلاد مسیح به وجود آمد و مرکز آن هم مکانی بوده که امروزه به عنوان اریتره و اتیوپی شمالی شناخته می‌شود.

آکسوم در طول قرن‌های سوم تا ششم از دسترسی مستقیم به نیل علیا و دریای سرخ بهره‌مند بود و بزرگ‌ترین بازار در شمال آفریقا به حساب می‌آمد. رفته رفته تجارت آن به کشورهایی که امروزه به عنوان سومالی، جیبوتی، سودان، مصر، یمن و عربستان سعودی می شناسیم گسترش یافت.

بازرگانان، محصولات کشاورزی خود مانند نمک، عاج، طلا، زمرد، ابریشم و ادویه‌جات را در سراسر منطقه خرید و فروش می‌کردند که این امر، قدرت و ثروت بسیاری برای پادشاهان به ارمغان می‌آورد. با این حال، آن‌ها نتوانستند در برابر امپراتوری اسلامی در حال گسترش که کنترل دریای سرخ و بیشتر رود نیل را در دست داشت مقاومت کنند. اگرچه این حکومت به کنترل تجارت قهوه ادامه داد، اما با این حال در قرن چهاردهم، امپراتوری آکسوم از تجارت قهوه با اتیوپی خسته شد. در عوض، آن‌ها با استفاده از گیاهانی که از اتیوپی به یمن قاچاق شده بود، شروع به کشت قهوه کردند.

حکومت امپراتوری عثمانی بر قهوه

در طول 200 سال بعد، قاهوا یا qahwa (قهوه به زبان عربی) به طور گسترده، در مناطقی از یمن که دارای خط ساحلی مشترک با شاخ آفریقا بودند، کشت شد. زمین نسبتاً حاصلخیز، بارندگی و ارتفاعات زیاد در مناطق اطراف بندر موکا به این امر کمک شایانی کرد.

تبدیل شدن قهوه به بخش مهمی از زندگی روزمره افراد، سود اقتصادی زیادی برای امپراتوری به همراه داشت.
در قرن شانزدهم، امپراتوری قدرتمند عثمانی، قهوه را در انحصار خود داشت و به شدت از آن محافظت می‌کرد. آنها حتی روش جوشاندن دانه‌های قهوه را برای عقیم شدن و جلوگیری از سرقت و کشت دانه‌ها در مناطق مختلف توسعه دادند. یمن موقعیت استراتژیکی مناسبی در منطقه داشت؛ درست در غرب شبه جزیره عربستان.

بنادر شلوغ موکا (Mocha) یا المخا (Almokha) مسیر تجارت کاروان شتر را به دریای سرخ متصل می‌کرد و دروازه صادرات قهوه به مصر، سوریه و دیگر مناطق بودند. زمانی که بحث درباره آغاز دوران تجارت قهوه باشد، بدون شک شاخ آفریقا بخش جدایی ناپذیری ازآن است؛ چرا که این منطقه نه تنها زادگاه قهوه عربیکا بوده، بلکه برای اولین بار قبل از گسترش تجارت قهوه، این ماده پرسود از این منطقه به دیگر مناطق ارسال شده است.

آغاز سفر قهوه در جهان

داشتن انحصار بر تجارت قهوه ابزار قدرتمندی بود؛ زیرا مورد تقاضا و بسیار سودآور بود و اگرچه به شدت تحت حفاظت بود، اما به روش‌های مختلف دزدیده شد. سقوط انحصار قهوه در امپراتوری عثمانی زمانی اتفاق افتاد که هلندی‌ها در اواخر دهه 1600 دانه‌های قهوه را از یمن دزدیدند، از آنجا به جزیره جاوه در اندونزی (مستعمره هلند) بردند و در همانجا مزارع تجاری قهوه ایجاد کردند. آن‌ها با استفاده از زمین‌های جاوه و نیروی کار بومی، بر تجارت جهانی قهوه مسلط شدند.

استعمارگران نیز نقش بسزایی در جهانی شدن قهوه ایفا کردند. قهوه که فقط در شمال آفریقا و خاورمیانه رشد می‌کرد، حالا تبدیل به کالایی جهانی شده بود. به دنبال آن بود که این گیاه ارزشمند به محصولی عالی برای استعمارگران بدل گشت تا با استفاده از آن در مستعمرات فتح شده خود رشد کنند.

از دیگر دلایل رشد و گسترش تجارت قهوه، برده‌داری و تجارت برده در اقیانوس اطلس بود. حدود 11 میلیون آفریقایی در طول 400 سال به قاره آمریکا برده شدند. این بردگان نیروی کاری را تشکیل دادند که مستقیماً از طریق افزایش اقلام تجاری (از جمله قهوه) به موفقیت اقتصادی مستعمرات کمک کرد؛ که شامل مستعمرات بریتانیا در هند غربی، مستعمرات فرانسه در هائیتی و مستعمرات اسپانیایی در سراسر آمریکای لاتین امروزی بود. برزیل نیز که توسط پرتغال استمعار شده بود، در دهه 1830 بزرگ‌ترین تولید کننده قهوه بود و برای تولید 30 درصد قهوه در کل دنیا، فقط از نیروهای سیاه پوست و بومی استفاده می‌شد.

توجه به قهوه در آفریقا

مردمان اتیوپی رابطه عجیبی با قهوه دارند. در قرن دهم میلادی، اعتقاد بر این بود که جنگجویان اورومو توپ‌هایی از توت‌های رسیده را در چربی حیوانی می‌غلتانند و به عنوان جیره به سفر می‌بردند. نوشیدن قهوه بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی هرروزه مردمان اتیوپی است. مراسم قهوه که در آن قهوه در لحظه برشته (Roast) و دم‌آوری می‌شود، یک فعالیت فرهنگی مهم است. آن‌ها بزرگ‌ترین مصرف کننده داخلی قهوه در این قاره و همچنین بزرگ‌ترین تولید کننده قهوه در آفریقا هستند.

زمانی که کاشف انگلیسی، جان هانینگ اسپک در اواسط دهه 1800 در حال بررسی اوگاندا بوده، شیوه محلی چیدن گیلاس‌های قهوه از بوته را به طور دقیق مشاهده و برای آیندگان توصیف کرده است. دیوید لیوینگستون کاشف اسکاتلندی و جان کیرک مدیر کاشف و پزشک بریتانیایی بودند که در اواسط دهه 1800 مسیر رودخانه زامبزی را دنبال کردند. گزارش‌های آن‌ها داستان پادشاهان آفریقایی را روایت می‌کند که با هدیه دادن قهوه به افزایش سفرهای اروپایی کمک می‌کردند. این هدف برای تغذیه و انرژی دادن به آن‌ها و همچنین ایجاد محرک برای عبور از آب‌راه‌های سخت و مقابله با مسیرهای چالش برانگیز انجام می‌شده است.

نامه‌های اصلی، یادداشت‌های روزانه، مجلات، نقشه‌ها، عکس‌ها، طرح‌ها و حتی نمونه‌های قهوه از آن زمان جزئیات کاوش اروپا در سراسر قاره آفریقا را نشان می‌دهد. آن‌ها اکنون با دقت در آرشیوهای انجمن سلطنتی جغرافیایی، کتابخانه ملی اسکاتلند، موزه های ملی اسکاتلند، باغ‌های کیو و بسیاری موسسات دیگر در آفریقا نگهداری می‌شوند. از مراسم روزانه قهوه در اتیوپی گرفته تا هدیه دادن قهوه به کاشفان، قهوه برای قرن‌ها در این قاره مورد علاقه و ارزشمند بوده است.

وضعیت قهوه در آفریقای امروزی

قهوه هنوز هم نقش بسیار مهمی در آفریقا دارد. این گیاه ارزشمند را در بخش‌های شرقی آفریقا در زیمباوه و در بخش غربی آن در ساحل عاج و غنا خواهید دید. در بسیاری از این کشورها مشکلات زیادی وجود دارد که تولید و تجارت قهوه را دشوارتر می‌کند. مسائل مربوط به مساحت مزرعه، زیرساخت‌ها، تغییر اقلیم سیاسی و همچنین تغییرات آب و هوایی، موانعی است که سر راه کشاورزان قرار دارد که این امر مستقیماً بر درآمد کشاورزان تأثیر می‌گذارد و تأمین معیشت را دشوارتر می‌کند. با این حال، قهوه یکی از عوامل کلیدی رونق اقتصادی در بسیاری از کشورهای این قاره است.

تقریباً 20 درصد از صادرات کشورهای اتیوپی، رواندا، اوگاندا و بوروندی در همین راستا بوده و به قهوه مربوط است. قهوه‌های کشت شده در آفریقا واقعا منحصر به فرد هستند. این قهوه‌ها به دلیلِ داشتن نت‌های گلی (Floral notes) که به دلیل رشد در ارتفاعات بالا شکل گرفته و همینطور نت‌های میوه‌ای (Fruity notes) که در قهوه‌های منطقه یرگاچف اتیوپی کاملاً مشهود است مورد علاقه و توجه بسیاری قرار گرفته‌اند.

قهوه از اتیوپی به آن سوی دنیا سفر کرده و در طول مسیر، توجه کشاورزان، بازرگانان، استعمارگران و مصرف کنندگان بسیاری را به خود جلب کرده است. همچنین اقتصاد را متحول کرده و بخشی از روتین روزانه میلیون‌ها نفر در سراسر جهان است. بسیاری از ما نیز روز خود را با یک فنجان قهوه شروع می‌کنیم و زندگی بدون این نوشیدنی خوش عطر و خوشمزه برای ما غیرقابل تصور است.